حمید خانی پور، عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی طی یادداشتی در خصوص رفتارهای اجتماعی این روزهای کرونایی آورده است: ” با وجود تمامی اخطارها و نگرانی‌ها و تبلیغات رسانه‌ای که مردم را از هرگونه سفر و تردد در خیابان‌ها منع می‌کنند، باز هم شاهد حضور و تردد عده‌ای در اماکن عمومی و جاده‌ها و خیابان‌ها، به بهانه‌ سفر و دید و بازدید هستیم. این امر زنگ خطر را برای آگاهان اجتماعی و گروهی دیگر که هشدارها را جدی گرفته و خود را ملزم به قرنطینه خانگی کرده‌اند، به صدا در آورده است.

وی با مطرح کردن این پرسش که «به راستی چرا گروهی از مردم خود را ملزم به پذیرش این رفتار نوع‌دوستانه‌ اجتماعی نمی‌دانند و مسئولیت اجتماعی خود را به درستی برعهده نمی‌گیرند؟»، گفت: متأسفانه شیوع جهانی بیماری کرونا با جشن نوروز در ایران مقارن شده است. رفتارهای ما اغلب ریشه‌های فرهنگی دارد و دارای برنامه‌ای از پیش مشخص‌شده است. یکی از رفتارهای فرهنگی ما دید و بازدید و سفر رفتن است. این در حالی است که این رفتار، مهمترین عامل افزایش شیوع بیماری ناشی از ویروس کووید ۱۹ است.

رفتارهایی از جنس دید و بازدید و سفر کردن را می‌توان در حال حاضر، در حکم رفتارهای پرخطر برشمرد و رفتارهایی مانند در خانه ماندن و افزایش رفتارهای بهداشتی و خودمراقبتی را در حکم رفتارهای جامعه‌یار، نوع‌دوستانه و جامعه‌پسند در نظر گرفت که نشان‌دهنده مسئولیت‌پذیری اجتماعی شهروندان است. افزایش سفرهای نوروزی و ترددهای غیرضروری در شهرهای کشور، نگرانی‌های زیادی را برانگیخته است.

رفتارهایی مانند در خانه ماندن و افزایش رفتارهای بهداشتی و خودمراقبتی، نشان‌دهنده مسئولیت‌پذیری اجتماعی شهروندان است. در سه سطح اخلاقی و رفتاری و اجتماعی می‌توان به این گونه رفتارهای پرخطر و افزایش‌دهنده شدت شیوع خطر کروناویروس نگریست. به چنین موقعیت‌هایی که انسان باید تصمیم بگیرد چه راهی را انتخاب کند، موقعیت تعارض یا «دوراهی اخلاقی» (moral dilemma) گفته می‌شود.

دوراهی، موقعیتی است که فرد هم‌زمان با دو انتخاب که اغلب ناخوشایند هم هستند، روبه‌رو می‌شود و باید تصمیم‌گیری کند؛ برای مثال آیا حاضر است برای نجات جان پنج نفر، جان یک نفر را بگیرد و دکمه یا اهرمی را فشار دهد که سبب زنده ماندن پنج نفر و کشته شدن یک نفر شود؟ موقعیت کنونی ما در برابر پیشگیری از گسترش بیماری کروناویروس شاید به دشواری موقعیت‌های دوراهی اخلاقی این‌چنینی نباشد، اما از جنس «تصمیم‌گیری اخلاقی» است.

در تصمیم‌گیری اخلاقی، فرد باید لذت بلافصل را برای تحقق سلامت خود و هم‌وطنانش، فدا کند. این نوع تصمیم‌گیری اخلاقی، تصمیم‌گیری اخلاقی براساس «تکلیف و وظیفه» محسوب می‌شود. درست همان‌طور که برای بیشتر ما، دروغ گفتن همیشه غیراخلاقی است و وظیفه و تکلیف ما همیشه راست گفتن است، فردی که تصمیم اخلاقی وظیفه‌گرا یا تکلیف‌گرا دارد، سلامت و ایمنی خودش و هم‌نوعانش همیشه، اولویت بیشتری نسبت به خواسته‌های موقعیتی و زمانی و تقویت‌کننده‌های بیرونی مثل گردش و سیاحت دارد.

در تصمیم‌گیری اخلاقی، فرد باید لذت بلافصل را برای تحقق سلامت خود و هم‌وطنانش، فدا کند. از منظری دیگر، در سطح رفتاری، انتخاب رفتارهای گسترش‌دهنده شیوع بیماری کرونا را می‌توان تحلیل کرد. والتر میشل، روان‌شناس معروف شخصیت، در آزمایشی معروف به نام مارشملو، این مسأله را بررسی کرده است. در این آزمایش به کودکان یک عدد شکلات مارشملو داده می‌شد و سپس به آنها گفته می‌شد می‌توانند همان لحظه یک عدد مارشملو را بخورند یا اینکه صبر کنند تا ۱۰ دقیقه بعد، دو مارشملوی دیگر به آنها داده شود. در این موقعیت، کودکان باید برای دستیابی به سود بیشتر، رفتار خوردن را کنترل می‌کردند یا به عبارتی ارضاء خواسته خود را به تعویق می‌انداختند.

عملکرد کودکان در این موقعیت به دو گروه تقسیم شد، کودکانی که در این آزمایش خودکنترلی داشتند و گروهی که خودکنترلی نداشتند و در به تعویق انداختن ارضاء میلشان دچار شکست شده بودند. این کودکان ۱۰سال و ۲۰ سال بعد دوباره مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان از این داشت که نرخ طلاق و اعتیاد در گروه با خودکنترلی بالا، خیلی کمتر بود؛ همچنین، موفقیت مالی، شغلی و سلامت جسمی و روانی افراد در گروه با خودکنترلی بالا نیز خیلی بیشتر از گروه با خودکنترلی پایین بود. کنترل رفتار، خودکنترلی یا خودتنظیمی نیازمند تعیین اهداف بلندمدت برای خود و تعیین روش‌های مناسب برای دستیابی به آن اهداف است. در موقعیت انتخاب بین رفتارهای گسترش‌دهنده شیوع بیماری کرونا نیز همین فرایند حاکم است.

انتخاب نکردن رفتارهای پرخطرِ افزایش‌دهنده شیوع بیماری کرونا، نیازمند قدرت به تأخیر انداختن میل یا خودکنترلی است. اگر قیاس مطالعه والتر میشل را به کار ببریم، در بلندمدت افرادی که رفتار پرخطر را انتخاب کرده‌اند، شانس وقوع پیامدهای منفی را برای خودشان هم، بالا خواهند برد اما در سطحی اجتماعی، نیز می‌توان این رفتارهای پرخطر را بررسی کرد. یافته‌های مختلف نشان از این دارد که مردم کشورهای مختلف از لحاظ نوع تصمیم‌گیری اخلاقی در موقعیت‌های دوراهی اخلاقی و میزان خودکنترلی با هم تفاوت دارند و این تفاوت، بیشتر به نفع کشورهایی با فرهنگ فردگرا و نظام‌هایی از نوع سرمایه‌داری بوده است.

نمونه‌ای تاریخی از عدم مسئولیت‌پذیری شهروندان، در کشورهای با نظام سیاسی کمونیستی بوده است. سقوط نظام‌های کمونیستی در اروپای شرقی و مصایب و بلاهای اجتماعی‌ای که در این کشورها بر سر شهروندان آمده است، نشان از این دارد که جامعه روی انتخاب رفتاری از سوی شهروندان که به نفع اکثریت باشد (رفتارهای جامعه‌پسند) و مسئولیت‌پذیری، تأثیر بسیار زیادی دارد.

در فرهنگ و جامعه‌ای که ما در آن هستیم آموزه‌هایی غنی درباره مسئولیت‌پذیری اجتماعی و احترام به حقوق یکدیگر داریم، اما چرا رفتارهای بعضی از مردم از این آموزه‌ها تأثیر نپذیرفته است؟ باید این امر از سوی جامعه‌شناسان و اندیشمندان علوم انسانی گره‌گشایی شود و حلقه مفقود تبدیل آموزه‌های غنی اجتماعی و رفتار مسئولانه اجتماعی کشف شود. اگر فرهنگ عمومی مردم رشد کند و آنها درک دقیق‌تری از موقعیت خود در نظام اجتماعی پیدا کنند، هم‌زیستی‌شان با هم نیز با مصایب کمتری همراه شده و خیرِ مشترکشان بیشتر خواهد بود.

پیگیری رفتارهای کاهنده خطر شیوع بیماری کرونا در ایام نوروز بیش از همه نیازمند بالا بردن «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» است. بیایید یکدیگر را بیشتر درک کنیم، همدلی‌مان را با یکدیگر بالا برده و با انتخاب رفتارهای کاهنده شیوع بیماری ویروس کرونا (نرفتن به سفرهای نوروزی و در خانه ماندن)، شعار «کرونا را شکست خواهیم داد»، عملی  کنیم.”

منبع:ایسنا