گردشگری مذهبی یکی از قدیمی‌ترین و پررونق‌ترین گردشگری‌های گذشته و حال حاضر در سراسر جهان است که قدمت آن به فرهنگ دینی می‌رسد. اگر نگاهی به تاریخ گذشته در زمینه سفرها و گردش‌های مذهبی داشته باشیم به گردش‌های مذهبی مانند مراسم مقدس یونانیان باستان در معابد آپلون و سفرهای مصریان برای دیدار ایرانیان باستان به معبد و … مواجه می‌شویم که هر یک به گونه‌ای، قدمت و رواج این شکل از گردشگری را در میان ملل مختلف نشان می‌دهند.

محققان در پژوهشی با عنوان «گردشگری مذهبی در مسیر هجرت امام رضا(ع) در ایران» آورده‌اند، توسعه گردشگری به عنوان یک پدیده فرهنگی- مذهبی موجب می‌شود که فرصت کافی برای تبادل فرهنگی و اجتماعی بین گردشگر و جامعه میزبان به وجود آید. در گردشگری مذهبی، مزایایی مانند وجود بقاع متبرکه، مراسم و آیین‌های مذهبی، وجود امکانات اقامتی، فرصت‌های خرید و جاذبه‌های گردشگری و دستیابی به آرامش روحی و معنوی باعث جذابیت بیشتر این اماکن می‌شود.

این پژوهش توسط «اصغر مولائی» دانش آموخته دکتری دانشگاه تبریز انجام شده که نشان می‌دهد، گردشگری و گذران اوقات فراغت به شیوه‌ای جدید، پدیده‌ای پیامدی و همزمان جزء جدایی ناپذیر جامعه صنعتی و حلقه‌ای مهم در باز تولید آن است. زیارت و گردشگری مذهبی که ریشه در باورها و اعتقادهای دینی- مذهبی دارد، به مفهوم تخصصی خود فراتر از وابستگی به زمان و اوقات فراغت، عامل مهم جغرافیای انسانی در شکل‌گیری مسافرت، ایجاد تمرکز و چشم‌انداز فرهنگی است.

در میان گردشگران مذهبی با دو گروه مواجه هستیم «ابتدا زائران، افرادی که انگیزه آن‌ها از مسافرت، تنها انجام امور مذهبی است و زمان و مدت اقامت آن‌ها، تابع اوقات فراغت نیست و دیگری، گردشگران مذهبی که ضمن انجام زیارت و شرکت در مراسم مذهبی از مکان‌های دیگر گردشگری نیز دیدن می‌کنند». با این وجود امروزه گردشگری مذهبی با همه اجزاء و گونه‌های مختلف آن به سبب ویژگی‌های ساختاری و کارکردی خاص، توانسته خود را در متن گردشگری جهانی جای دهد، به گونه‌ای که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است.

به هر حال، پیدایش حیات، شکل‌گیری، رشد و توسعه شهرهای مذهبی، محصول ارتباط متقابل و پیامدهای قضایی جهان‌بینی با محیط است. هجرت امام رضا(ع) به سرزمین ایران، زمینه‌ای را فراهم ساخت تا آن حضرت با دعوت و تبلیغ به سوی حقیقت و تبیین معارف اصیل، پایه‌های تمدن رضوی را پایه‌گذاری کند. حضور تاریخی و پربرکت امام رضا(ع) در گذر از مناطق مختلف ایران از مدینه تا مرو، علاوه بر بیان معارف رضوی در نقاط مختلف آثار و ردپای مقدسی را در قدمگاه‌ها و منزلگاه‌های کاروان امام برجای گذاشت که زمینه‌ای معنوی برای شکل‌گیری کانون‌های رضوی را فراهم کرد.

هجرت امام رضا(ع) این امکان را به برنامه‌ریزان، طراحان و تصمیم‌گیران می‌دهد تا با کاربست این زمینه‌های ارزشمند، به آفرینش فضاها و مکان‌های معناگرا اهتمام ورزند. از این رو قدمگاه‌ها، بقاع متبرکه و حرم‌های مطهر امام‌زادگان، به عنوان مراکزی برای نشر معارف رضوی، حضور و توسل شیعیان به نور امامت محسوب می‌شوند. توسعه جامع و کامل این مراکز با بهره‌گیری از معارف رضوی و با در نظر گرفتن اهداف متعالی امام رضا(ع) می‌تواند به شکل‌گیری تمدن رضوی بر پایه معارف رضوی کمک کند. بنابراین بازشناسی محور حرکت امام رضا(ع) در ایران به منظور توسعه برنامه‌ریزی، طراحی شهرها و مناطق در این مسیر، بر مدار زمین‌ها و ارزش‌های رضوی است.

قدمگاه‌ها و بقاع متبرکه به عنوان قلب تپنده شهرها، الگوی ایرانی- اسلامی را برای زندگی اجتماعی و تامین نیازهای مختلف شیعیان ارائه می‌کند. این مراکز به عنوان مامن و ماوایی امن و پناهگاهی معنوی برای دردمندان و علاقمندان در کنار تامین نیازهای گردشگری و فراغتی مراجعان نیز خواهد بود. مهم‌ترین و تاثیرگذارترین واقعه تاریخی در دوران اسلامی سفر امام هشتم شیعیان در زمان خلافت عباسیان به ایالت خراسان و شهادت آن حضرت در قریه سناباد توس بود.

از آن پس قریه مشهدالرضا به تدریج به مهم‌ترین مرکز مذهبی و سیاسی ایران تبدیل شد و سرنوشت منطقه خراسان نیز تحت تاثیر نقش مذهب – زیارتی مشهد قرار گرفت که تا به امروز ادامه دارد. بنابراین ضرورت ایجاد گردشگری مذهبی در مسیر سفر امام رضا(ع) به ایران تعظیم شعائر و بزرگداشت رویداد مذهبی در تاریخ ایران است که بازشناسی مسیر سفر و نقاط مهم حضور امام رضا(ع) را می‌طلبد. این نوع نگرش به گردشگری که با استفاده از فرصت‌ها و زمینه‌های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و تفریحی هر بخش نیز همراه است، می‌تواند نمونه‌ای ارزشمند در گردشگری اسلامی- ایرانی را ارائه کند.

بنابراین مسیرهای آیینی- مذهبی، مانند مسیرهای زیارتی، مسیرهایی هستند که به دلیل وقوع رویدادهای مذهبی در گذشته، حاوی زمینه‌ها و معانی فرهنگی، اجتماعی و مذهبی است. این مسیرها، اغلب توسط مردم و مسئولان به طور مستقیم و غیرمستقیم، گرامیداشت و  احیاء می‌شوند. برگزاری مراسم‌هایی در سالگرد واقعه مذهبی، مانند حرکت کاروان‌های پیاده زیارتی، یکی از رایج‌ترین سنت‌های مردمی بوده است. مسیرهای زیارتی اغلب به شهرها و مردم اهل تشیع اختصاص دارد که از آن جمله می‌توان به مسیر زائران اربعین امام حسین(ع) از نجف تا کربلا اشاره کرد.

البته می‌توان مسیر حرم حضرت معصومه تا مسجد مقدس جمکران در شهر قم را نیز به عنوان مسیری آیینی نام برد؛ در مسیر هجرت امام رضا(ع) به سرزمین ایران، مسیرهای منتهی به قدمگاه‌ها اغلب به عنوان مسیرهایی آیینی و فرهنگی پذیرفته می‌شود. حرکت جمعی مردم در قالب دسته‌ها و کاروان‌های زیارتی، عزاداری، سوگواری و نمادین، مسیرهای مربوطه را به مسیرهایی آیینی با منظر فرهنگی رضوی تبدیل می‌کند. در این مسیرهای آیینی، ایستگاه‌های اقامتی، خدمات‌رسانی، ایستگاه‌های صلواتی، مراکز درمانی و اورژانسی کارایی و عملکرد این مسیرها را ارتقاء می‌بخشند.

این پژوهش در مجله خراسان بزرگ منتشر شده است.

منبع: ایسنا