علیرضا آزاد در کانال خود در فضای مجازی در خصوص تفسیر آیه «هدی و رحمه للمحسنین» سوره لقمان و شباهت این آیه با بسیاری از آیات قرآن، اظهار کرد: برای درک بهتر دو واژه «هدی» و «رحمه» در آیه سوم سوره لقمان، می‌توانیم با توجه به فهرستی از آیات قرآن که ساختاری مشابه این آیه دارند، چندین موضوع را در کنار یکدیگر تبیین کنیم و متوجه شویم این واژگان جانشین کدام‌ واژه‌ها در آیات دیگر قرآن کریم شده‌اند. سه واژه در این آیه بیان شده است؛ واژه «هدی» از مصدر هدایت گرفته شده است، واژه «رحمه» توجه را به مفهوم رحمت جلب می‌کند و در آخر نیز واژه «محسنین» بیان شده است.

وی ادامه داد: آیه سوم سوره لقمان، شباهت فراوانی به آیه دوم سوره بقره «ذَ لِکَ الکِتَبُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِّلْمُتَّقِینَ‏»، آیه ۹۷ سوره بقره «مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدیً وَ بُشْری‏ لِلْمُؤمِنینَ‏»، آیه ۱۸۵ سوره بقره «شهر رمضان الّذی انزل فیه القرآن هدی للنّاس و بیّنات من الهدی و الفرقان»، آیه ۱۳۸ سوره آل عمران «هَذَا بَیَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًی وَمَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ»، آیه ۴۶ سوره مائده «هُدیً وَ نُورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراهِ» و سوره‌های دیگری مانند اعراف، نحل و… دارد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: از این آیات این‌گونه برداشت می‌شود که صفت هدی و هدایت‌گری همراه با رحمت، موعظه‌، نور و گاهی نیز با بشارت هم‌نشین می‌شود. نکته بسیار جالب این است که قرآن نه‌تنها خود را هدایت و نور معرفی می‌کند، بلکه به تورات و انجیل نیز چنین صفتی نسبت می‌دهد.

آزاد با بیان این‌که «به نظر می‌رسد ویژگی هدایت‌گری قرآن به این صورت است که با بشارت و رحمت توأم بوده و موعظه‌های مهربانانه را با خود به همراه دارد»، عنوان کرد: به عبارتی دیگر اگر هدایت صرفاً طبق محتوا باشد، و در صورت و ظاهر جنبه بشارت نداشته باشد، هدایت حقیقی به حساب نمی‌آید. هدایت حقیقی صرفاً محتوای نیک نبوده، بلکه نیاز به قالب‌های نیک هم دارد. بنابراین محتوا باید در قالب‌ موعظه مهربانانه، بشارت و مژده بیان شود.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: نکته دیگری که در این خصوص وجود دارد این است که با توجه به آنچه از این آیات برمی‌آید، هدایت نمی‌تواند صرفاً در چهارچوب‌های تئوریک و جدای از نیازهای عینی و بروزهای خارجی باشد و در غیر این صورت هدایت محسوب نمی‌شود. به تعبیری دیگر در ادامه سوره متوجه می‌شویم که در خصوص «صلاه» و «زکاه» سخن گفته می‌شود و گویی این موضوعات پیوند عمیقی با مفهوم محسن و هدایت در آیه سه سوره لقمان دارد. انگار جنبه هدایت‌گری در قالب «صلاه» و «زکاه» خود را نشان می‌دهد.

آزاد با اشاره به این‌که «هدایت و رحمت در کنار یکدیگر بیان شده‌اند»، تصریح کرد: در بسیاری از آیات این دو واژه در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. به طوری که گویی هدایت جنبه عقلانی داشته و عقل را تقویت می‌کند و رحمت و محبت، دل را قدرتمند می‌سازد. به این ترتیب هدایت و رحمت در کنار یکدیگر سعادت را شکل می‌دهند و ما به هر دو آن‌ها نیاز داریم، به طوری که در جهت هدایت شدن عقل‌هایمان، نیاز معرفتی داریم و هم‌چنین نیاز قلبی نیز احساس می‌کنیم تا جانمان با مهر پرورانده شود، لذا جنبه هدایت‌گری قرآن به هر دو آن‌ها بر می‌گردد.

وی تشریح کرد: امروزه با توجه به تقسیم‌بندی‌های موجود در علم روانشناسی و علوم تربیتی، بیان می‌شود که هر آموزشی سه جنبه اصلی شناختی، عاطفی و معرفتی دارد. برخی افراد هدایت را چنان تفسیر می‌کنند که تنها به جنبه معرفتی و شناختی آن توجه می‌شود، در حالی که هم‌نشینی هدایت با واژه رحمت در قرآن نشان‌دهنده این است که خداوند در آموزش و نشان دادن راه سعادت، جنبه‌های عاطفی و هیجانی را نیز مورد توجه قرار داده است.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی اضافه کرد: نکته‌ای که وجود دارد این است که با توجه به معنای مصدری دو واژه «هدایت» و «رحمت» که در این آیه مورد توجه قرار گرفته است، لازمه رحمت بودن یک نعمت، استقرار و استمرار نعمت است. برای بررسی تفسیر «رحمت» و «نعمت»، من شما را به ابتدای دعای کمیل ارجاع می‌دهم، زیرا در این دعا بسیار زیبا بیان شده است. به ویژه در بخشی از این دعا حضرت علی(ع) انواع گناهان و ویژگی گناهان را برمی‌شمارد.

آزاد گفت: گاهی اوقات نعمت متغیر می‌شود و این موضوع نکته‌ای بسیار زیبا است. به شکلی که گاهی انسان کارهایی را انجام می‌دهد و تصور می‌کند ثمرات بسیار خوبی داشته و از انجام آن خوشحال است، اما از همین عمل نتیجه‌ای سوء دریافت می‌کند. برخی گناهان در نعمت تغییر ایجاد می‌کنند. با این وجود آن نعمتی که حالش تغییر نکند، رحمت است. در واقع رحمت، نعمت مستقر و مستمر بیان می‌شود.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی ادامه داد: ممکن است برخی چیزها از جهتی نعمت محسوب شود، در حالی که ممکن است از جهات دیگر این گونه نباشد. به عنوان مثال فرزند از جهتی نعمت محسوب می‌شود، اما ممکن است عدم تربیت درست این فرزند سبب عذاب و اذیت انسان شود. عافیت به معنی از بین بردن جنبه سوء و مخاطرات نعمت است. در حقیقت عافیت، چیزی است که نعمت را به رحمت تبدیل می‌کند. به همین دلیل از جمله دعاهای ثابت یکی از بزرگان همواره این جمله بود که «الهی، نعمتی که خداوند می‌دهد، همراه با عافیت باشد».

منبع:ایسنا